معرفی کتاب: برنامهریزی درسی
چیستی، چرایی، چگونگی و چالش‌ها
دکتر نعمت‌الله موسی‌پور
کتاب «برنامهریزی درسی: چیستی، چرایی، چگونگی و چالش‌ها» به قلم دکتر نعمت‌الله موسی‌پور، استاد برنامهریزی درسی دانشگاه هرمزگان، توسط انتشارات همرخ و دانشگاه هرمزگان منتشر شد. این اثر تبینی خاص از برنامهریزی درسی ارائه میکند که آن را در دامن «نظریه برنامهریزی» قرار می‌دهد. نویسنده باور دارد و استدلال میکند که برنامهریزی درسی یکی از علوم میان‌رشته‌ای است که همچون هنر عمل میکند: از سویی مبتنی بر ریاضیات است و بدین تعلق، با کمّیات و اندازه‌های واقعی و دقیق سروکار دارد و از سویی متکی به هنر است که بدین سبب آمیخته با خلاقیت و انعطاف معنادار است. برای نشان دادن این دو پدیده، نویسنده از تمثیل «گلیم‌بافی» استفاده کرده است که مبتنی بر درک عمیق و برآورده‌ای دقیق اقدام میشود و در فرایند عمل، تخیل و عواطف به مدد بافنده می‌آیند تا آنچه از پیوندهای پیچیده و گره‌های متعدد و رنگ‌های گوناگون حاصل می‌آید هم نظم و هم زیبایی را به نحوی با خود به ارمغان آورد که از فایده واقعی آن نکاهد.
در نگاه نویسنده، برنامهریزی درسی عملی است که در آن بنیادهای کاملا علمی و مبتنی بر واقعیت با تخیل سازنده و آزاد برنامه‌ریز پیوند می‌خورد تا دستاوردی موثر خلق حاصل گردد؛ دستاوردی که برنامه‌ریز در قبال اثربخشی و کارآمدی و فایده‌مندی آن مسئولیت می‌پذیرد. چنین عملی که در عرصه آموزش، اصولا نیازمند مشارکت گروه‌های مختلف است، با همان شرایطی به انجام می‌رسد که یک «ارکستر» با تمام بنیادهای هنری آن مبتنی بر محاسبه دقیق هر نوت و آهنگ به شیوه ریاضی عمل میکند. یک گروه هنری وقتی به ریاضیات متعهد است (نظم) بدان معنا نیست که از هنر (انعطاف) خارج شده است؛ بلکه بدان معناست که کاری را به انجام می‌رساند که مبتنی بر شناخت واقعیت و منتهی به عملی در درون واقعیت هستی است.
در این کتاب ضمن توجه‌دادن به ابعاد متعدد برنامهریزی درسی (به‌عنوان دانش/ علم، به‌عنوان نهاد/ موسسه؛ به‌عنوان رشته/ تحصیلات؛ به‌عنوان حرفه/ کار و به‌عنوان فرایند/ فعالیت)، بنای مباحث بر فرایند (فعالیت) برنامهریزی درسی نهاده شده است.
در این کتاب، از چیستی برنامهریزی درسی به‌عنوان عمل مورد نیاز اجتماعات بشری کنونی یاد میشود که در خدمت تدبیر امور و اثربخشی فعالیت‌های آموزشی است و چنین عملی دارای مراحلی است که نویسنده آنها را مشتمل بر موقعیت‌شناسی، طراحی، تولید، اعتبارسنجی، اجرا، ارزشیابی، تغییر و تعالی برنامه درسی معرفی کرده است.
با این تمرکز، کتاب به تشریح همه جانبه برنامهریزی درسی اقدام کرده و شرایط و ضوابط موفقیت در آن را آشکار ساخته و در تشریح آن، چالش‌های برنامهریزی درسی عملی را نشان داده است. بدین منظور، کتاب با پیشگفتار نویسنده شروع میشود که شرحی از برخی مواضع اصولی ایشان و نوآوری‌های موجود در متن کتاب است و در ادمه متن اثر در پانزده فصل تنظیم شده که این فصول ذیل چهار بخش قرار گرفته‌‌اند؛ بدین شرح:
بخش اول: کالبــدشنـاسـی بــرنـامـه‌ریــزی
فصل اول: کالبدشناسی برنامهریزی
فصل دوم: کالبدشناسی برنامهریزی تربیتی
فصل سوم: کالبدشناسی برنامهریزی درسی
بخش دوم: کارکـردشنـاسـی بـرنامـه‌ریزی درسـی
فصل چهارم: طراحی برنامه درسی
فصل پنجم: مبانی برنامهریزی درسی
فصل ششم: منابع برنامهریزی درسی
بخش سوم: کردارشناسی بـرنـامـه‌ریزی درســی
فصل هفتم: مخاطب و منطق برنامه درسی
فصل هشتم: اهداف برنامه درسی و فعالیت‌های دست‌اندرکاران
فصل نهم: تدارک و سازماندهی فرصت‌های یادگیری
فصل دهم: زمان و موقعیت (مکان) برنامه درسی
فصل یازدهم: ارزشیابی یادگیری و انطباق برنامه درسی
بخش چهارم: کارایـی بـرنامــه‌‌ریزی درسـی
فصل دوازدهم: اجرای برنامه درسی
فصل سیزدهم: ارزشیابی برنامه درسی
فصل چهاردهم: پژوهش و نظریه‌سازی در برنامه درسی
فصل پانزدهم: نوآوری، تغییر و تعالی برنامه درسی
مباحث این کتاب به شیوه استدلالی و فعال ارائه شده است. این روش با دو ویژگی معرفی میشود: طرح مسئله و تشریح و تبیین موضوعات و واقعیات مربوط؛ که گاه به نتیجه‌گیری می‌انجامد و گاه از مخاطب طلب فعالیت میشود. همچنین، هر فصل این اثر برای پدیدآوردن شرایط جهت ارائه «یک درس» تدوین شده است. برای نویسنده، «درس دانشگاهی» شامل مسئله‌هایی است که فرصت لازم برای دو عمل را فراهم میکند: اول فهم مبحث و جوانب آن مبتنی بر واقعیات حاصل از روش علمی و دوم تحریک فعالیت برای جستجوی بیشتر و دستیابی به نتایج نامشخص از کوشش فردی. این کوشش فردی، گردآوری، تحلیل، مقایسه، استنتاج و ارزیابی را درپی دارد. در این اثر فصلی به تحقیق و نظرورزی اختصاص یافته که می‌تواند به این عمل دوم هم کمک رساند.
همچنین، متن کتاب با رعایت قواعد نگارش برای آموزش دانشگاهی تنظیم گردیده و مشتمل بر چهار بخش است که هر بخش چند فصل (و در مجموع ۱۵ فصل) دارد. در شروع هر بخش شرحی کلی از مفاد بخش و عناوین فصول آن ارائه میشود و برای شروع هر فصل از راهنمایی متشکل از چهار مؤلفه استفاده شده است: «دستاورد ممکن» (که نشان می‌دهد چه انتظاری می‌توان از مطالعه مطالب فصل داشت)، «شما چگونه می‌اندیشید» (شامل پرسش‌هایی برای تحریک و بازآفرینی دانش‌های شخصی است که نقش آماده‌‌سازی شناختی را دارد)، «از چه چیز بحث میشود» (برآیندی است درباره موضوعات و مباحث مطرح در فصل) و «کلمات کلیدی» (آن چیزی را آشکار میکند که تمرکز بر آنها در فهم مدعای نویسنده مهم است). در ذیل این چهار عنوان، تصویری اجمالی از مباحث فصل در اختیار خواننده قرار می‌گیرد. با دیدن آنها شخص می‌تواند بگوید که تصویر کلی مباحث فصل چیست.
این اثر اصولا برای تشریح و تبیین برنامهریزی درسی است و به طور خاص برای تدریس و یادگیری دروس دوره‌های تحصیلی دانشگاهی که در حوزه‌های «مبانی»، «اصول»، «مراحل»، «اجرا»، «ارزشیابی» و «تغییر» برنامه درسی طراحی شده‌اند، می‌تواند مفید باشد.
* انتشارات همرخ پیش از این کتاب «تاریخ برنامهریزی درسی در ایران» را از این نویسنده منتشر کرده است.
